Interculturele competenties in de praktijk: het buitenland als leerschool

 “Andere culturen leren kennen”, het staat met stip op 1 als reden om langere tijd naar het buitenland te trekken. Ook bij wie al een internationale ervaring op zak heeft, hoor je vaak dat zijn of haar vaardigheden om met culturele verschillen om te gaan een forse sprong voorwaarts gemaakt hebben.

Maar waarom is een buitenlandse ervaring eigenlijk zo leerrijk? En moeten we eigenlijk wel naar het buitenland, om te leren omgaan wie anders is dan onszelf? Kruip mee in het hoofd van Helga Scheepers (1968°), ervaringsdeskundige als het over buitenlandse ervaringen en intercultureel leren gaat.

Helga deed haar eerste internationale ervaring op als 17-jarige, toen ze als uitwisselingsstudent een jaar naar Wisconsin (USA) trok met AFS. En toen was de boot vertrokken, figuurlijk maar ook letterlijk: “Ik nam via JINT deel aan Ship for World Youth, een initiatief waarbij we met 300 jongeren op een boot van Tokyo naar Dubai vaarden in 2,5 maanden, met tussenstops in ondermeer Sri Lanka en Tanzanië. Contact met de buitenwereld was niet mogelijk in die tijd.”

Verder studeerde Helga ook 5 maanden in Japan met een beurs. “Op mijn identiteitskaart stond “alien”, de Japanse vertaling voor buitenlander. Dus als jullie willen weten hoe aliens eruit ziet ... in Japan lopen er veel rond.”

Na lang als vrijwilliger meegedraaid te hebben bij AFS, werd ze er ook medewerker en programmadirecteur. In die hoedanigheid werkte ze samen met partners in maar liefst 50 landen. “Dan is het belangrijk om elkaar goed te begrijpen, zeker als er problemen zijn met uitwisselingsstudenten.”

Helga: “Ik had de kans om aan verschillende buitenlandse ervaringen deel te nemen. Ze varieerden in tijd van drie maanden tot een jaar. Mijn drijfveer was in de eerste plaats mijn nieuwsgierigheid naar de andere cultuur: wie is die “andere” eigenlijk?

Naast nieuwsgierigheid naar die “andere”, rezen nog andere vragen voor Helga: “Hoe ga ik me gedragen en voelen als ik in een nieuwe omgeving word ondergedompeld, los van mijn eigen netwerk?”

Een internationale ervaring geeft de kans om – letterlijk en figuurlijk – een nieuwe wereld te ontdekken, je nieuwsgierigheid aan te wakkeren en je overtuigingen uit te dagen. Helga: “Je verplaatst jezelf in een andere context, een andere omgeving waar andere referentiekaders bestaan, en jij zelf niet de dominante cultuur vertegenwoordigt. Door jezelf hierin onder te dompelen krijg je jezelf gespiegeld door de ogen van de andere.”

Helga: “Toen ik mijn eerste buitenlandse ervaringen opdeed, waren communicatiemiddelen ook nog heel beperkt. Alles verliep trager. Dit betekende dat ik volledig aangewezen was op mezelf. Er waren dus geen mogelijkheden om een gelijkgezinde te contacteren en raad te vragen, of mijn netwerk te raadplegen. Het heeft me heel wat confrontaties, frustraties en onbegrip opgeleverd. Tegelijk ervoer ik dat hoe meer ik de andere probeerde te begrijpen, hoe meer ik van mezelf te weten kwam. In wat je het meest confronterend vindt, daarin zit net wijsheid en kennis over wie je bent. Kleine puzzelstukken begonnen op zijn plaats te vallen. Waarom reageerde ik op een bepaalde manier, vanwaar kwam dat?”

Een internationale ervaring daagt je dus op verschillend manieren uit: je wordt niet alleen ondergedompeld in een nieuwe omgeving, maar je moet het bovendien redden zonder je veilige, vertrouwde kring van vrienden en familie.

Ondertussen is de wereld veranderd. Ook wie aan de andere kant van de wereld verblijft, kan nu zonder veel moeite in contact blijven met het eigen netwerk. Helga: “Meer dan ooit is het nu ook belangrijk om deze digitale navelstreng eens door te knippen. Je eigen platgetreden paden, vastgelegde structuren en patronen, je vaste overtuigingen uit te dagen. In de eigen vertrouwde omgeving worden we minder snel ‘getriggerd’ om iets nieuws te ontdekken of iets te leren. Je voelt je op je gemak en je weet wat ervan je wordt verwacht. Je blijft lekker in je comfortzone.”

Maar is een buitenlandse ervaring nog wel nodig om interculturele competenties op te doen, als de wereld een dorp geworden is en ook onze dagelijkse omgeving superdivers?

Helga: “En dat is een groot verschil met in je eigen vertrouwde omgeving studeren, wonen, werken: daar leiden interculturele verschillen niet noodzakelijk tot diepgaande interactie. Daar is co-existentie (naast elkaar leven) met wie anders is veeleer de norm. Als individu heb je immers de “luxe” om je terug te plooien op wat je al kent. In het buitenland moet je wel in interactie gaan met onbekenden, in een omgeving die je niet goed kent, een cultuur waarvan je de finesses niet begrijpt en in een taal die je nog niet machtig bent. Je positie is dus ingrijpend verschillend.”

Kortom, hoewel je thuis ook in heel wat omgevingen – je buurt, school, vrije tijd, werk, ... – in contact kan komen met andere culturen, is dit dus andere koek dan jezelf onderdompelen in een voor jou vreemde omgeving.

Het is een eerste stap om vast te stellen dat anderen op een andere manier denken dan jij, maar hoe kunnen we dan omgaan met verschillen die we ontdekken in de ander? Hoe kunnen we ervaren en ontdekken dat onze eigen “ultieme” oplossing, toch niet de enige oplossing is voor het probleem?

Helga: “De sleutel hiervoor is om onze nieuwsgierigheid te prikkelen en onze overtuigingen uit te dagen om meer redeneringen vrij te maken en nieuwe perspectieven te creëren. Geen enkel probleem heeft maar één oplossing, er zijn er altijd meerdere. Dit vrije denken kennen we allemaal vanuit onze kindertijd waarin we nog onbevooroordeeld en vol verwondering de wereld konden ontdekken.”

Helga: “Zie het dus als een leerervaring, die inzicht geeft in je eigen identiteit. Daarnaast versterk je ook je inlevingsvermogen in situaties van anderen, word je meer open van geest. Hoe nieuwsgieriger je hier opstelt, en je niet laat afschrikken om je te laten raken - hoe groter je bewustwording.” Maar wat als je nadien terugkeert naar huis, raak je dit dan weer kwijt? Helga: “Nee, het is een dynamisch leerproces. Eenmaal ontdekt blijft het verder gaan en komt het zelfs na lange tijd, na de ervaring terug op de voorgrond.”

Haar buitenlandse ervaringen leidden zo op persoonlijk vlak tot een duurzame, dubbele leerwinst: “Ik kreeg niet alleen meer inzicht in mezelf, maar ik heb ook geleerd om niet onmiddellijk te oordelen en eerst goed te luisteren naar wat de andere wil zeggen. Zelfs vandaag nog helpen deze inzichten mij om obstakels vanuit verschillende gezichtspunten te bekijken en op een creatieve manier om te gaan met oplossingen. Er is nooit die éne mogelijke oplossing.” Of, om het met Helga’s woorden samen te vatten: “Ik heb vooral mijn eigen krachten leren ontdekken door de ander te willen doorgronden.”

Dat een buitenlandse ervaring iets oplevert voor jezelf, is meer dan duidelijk. Maar wat levert het op voor de samenleving?

Helga: “Heel wat zaken waar je tijdens een buitenlandse uitwisseling mee leert omgaan in een vreemde omgeving, worden uiteindelijk toepasbaar in je eigen omgeving. Je kijkt anders naar verschillen tussen mensen en je bent je meer bewust van wat jullie onderling verbindt.”

Daar komt bovenop dat ook in onze samenleving diversiteit de norm geworden is. De wereld is een dorp geworden, maar ons dorp ook de wereld. “In deze superdiverse samenleving is het belangrijk dat we kunnen omgaan met verschillende opinies. Dat we vanuit die diversiteit, alle invalshoeken mee kunnen nemen om samen tot creatieve en breed gedragen beslissingen te komen. Er zijn altijd verschillende oplossingen mogelijk.”  Interculturele vaardigheden komen dus van pas in uiteenlopende sociale settingen, gaande van de schoolbanken tot in de politiek.

Helga: “Zeker in de bedrijfswereld zien we dat dit soort vaardigheden meer en meer erkenning krijgen. Denk maar aan buzzwoorden als “agile” (behendig, lenig – typisch bedrijfsjargon voor flexibiliteit) en “scrum”(het verhogen van de effectiviteit van het team), dimensies om vindingrijkheid en vitaliteit te brengen in projecten. Wie in staat is om innovatie en creativiteit aan te bieden, heeft een streepje voor.”

Interculturele ervaringen en vaardigheden openen ook deuren naar meer internationale samenwerking. Helga licht toe: “Een belangrijk thema en een mooi voorbeeld is de problematiek van het klimaat. Het is duidelijk dat vervuilingen in het ene land sowieso gevolgen hebben voor andere landen. Samenwerking over landsgrenzen heen maar ook over generaties heen is daarom onontbeerlijk. Hoe kunnen we vanuit deze verschillende belangen tot gezamenlijke acties komen die er werkelijk te doen? Om dit te kunnen bekomen is het noodzakelijk om alle invalshoeken te bekijken en durven mee in te stappen in het gedachtengoed van de andere. Daarin is een onderzoekende houding en gezonde nieuwsgierigheid naar de inzichten van de anderen, zonder deze onmiddellijk te veroordelen, essentieel. Vanuit de verzamelde kennis kunnen we dan degelijke, gedragen acties formuleren.”

En dit is maar een van de vele voorbeelden. Helga: “Het belang van verschillende opinies te omarmen en samen verder werken aan een gezamenlijk doel waar iedereen kan achterstaan met een zo groot mogelijk draagvlak, is dé uitdaging van onze huidige samenleving.”

En dat is ook de kern in Helga’s huidige bezigheden. Als zelfstandige is ze bezieler van projecten waarin verbinding en leren van elkaar centraal staan. Ze is ook geaccrediteerd instructeur in Deep Democracy. “In DD staat centraal dat niemand een monopolie heeft op de waarheid. In twijfelen zit net heel veel wijsheid.” En zo draagt Helga nu de kennis uit die ze zelf heeft verworven in haar internationale loopbaan.

Welke boodschap wil Helga nog de wereld nog insturen? “De inzichten rond intercultureel competent handelen heb ik zelf niet op de schoolbanken opgestoken. Integendeel, daar heb ik vooral geleerd hoe je regels en gestructureerde processen gebruikt om tot de zogezegd “enige juiste” oplossing te komen. Toegegeven, in sommige gevallen is die strategie ook nuttig en noodzakelijk. Maar het echte leven is veel complexer en dynamischer, en daar is het vaak onrealistisch is om te denken dat problemen maar één oplossing hebben.” Dus: trek de wijde wereld in!